तापक्रममा तीव्र उतारचढाव : नेपालजस्ता मुलुकहरू बढी जोखिममा

 काठमाडौं – जलवायु परिवर्तनले विश्वलाई विभिन्न तरिकाले प्रभावित गरिरहेको छ। पछिल्लो समय वैज्ञानिकहरूले चिन्ता व्यक्त गरेको नयाँ प्रवृत्ति भनेको छोटो समयमा तापक्रममा अत्यधिक परिवर्तन देखिनु हो। वैज्ञानिकहरूले यस्तो घटनालाई ‘र्‍यापिड टेम्प्रेचर फ्लिप्स’ (Rapid Temperature Flips) नाम दिएका छन्।

चीन, अमेरिका र क्यानडाका विभिन्न संस्थासँग सम्बद्ध वैज्ञानिक टोलीले गरेको नयाँ अनुसन्धानले देखाएको छ कि संसारभर पाँच दिनभन्दा कम समयभित्र अत्यधिक गर्मीबाट अत्यधिक चिसो, वा चिसोबाट अत्यधिक गर्मीमा रूपान्तरण हुने घटनाहरू बढिरहेका छन्।

वैज्ञानिकहरूले सन् १९६१ देखि २०२३ सम्मको तापक्रमसम्बन्धी तथ्यांक विश्लेषण गरेका थिए। तथ्यांकहरू अध्ययन गर्दा विगत ६ दशकमा संसारको ६० प्रतिशतभन्दा बढी क्षेत्रमा यस्ता तापक्रम परिवर्तनहरूको आवृत्ति, तीव्रता र गति वृद्धि भएको निष्कर्ष निकालेका छन्।

‘नेचर कम्युनिकेसन्स’ जर्नलमा प्रकाशित अध्ययनअनुसार, यस्ता आकस्मिक तापक्रम परिवर्तनले मानव समाज मात्र होइन, प्रकृति, स्वास्थ्य, पूर्वाधार, वनस्पति तथा कृषि क्षेत्रमा समेत गम्भीर असर पार्ने देखिएको छ। जब छोटो समयमा मौसममा यति ठूलो परिवर्तन हुन्छ, त्यसले जैविक तथा सामाजिक संरचनाहरूलाई अनुकूलन हुन नदिई थप समस्यामा पार्छ।

वैज्ञानिकहरूका अनुसार, तापक्रमको यस्तो उतारचढावको असर विशेष गरी दक्षिण अमेरिका, पश्चिमी युरोप, अफ्रिका, दक्षिण एसिया र दक्षिण–पूर्वी एसिया क्षेत्रमा बढी देखिएको छ। यद्यपि अध्ययनमा नेपाललाई विशेष रूपमा उल्लेख नगरिए पनि दक्षिण एशिया अन्तर्गत नेपालसमेत पर्दा नेपालमा पनि यसको असर पर्ने प्रबल सम्भावना देखिन्छ।

नेपालजस्ता भौगोलिक विविधता भएका र जलवायु परिवर्तनप्रति संवेदनशील मुलुकहरू यस्ता चरम मौसमी घटनाबाट अझ बढी जोखिममा छन्। यहाँको कृषि प्रणाली, खानेपानीका स्रोत, स्वास्थ्य सेवा र पूर्वाधार यस्ता अचानक परिवर्तनहरू सहन सक्ने स्थितिमा छैनन्, जसले गर्दा दीर्घकालीन रूपमा ठूलो क्षति हुन सक्ने विज्ञहरूको चेतावनी छ।

बढ्दो तापक्रम उतारचढावका कारण आगामी दिनहरूमा नेपालले जलवायु अनुकूलन रणनीति अझ प्रभावकारी बनाउनुपर्ने आवश्यकता देखिएको छ। विशेषगरी, जलवायु–सहिष्णु पूर्वाधार विकास, कृषिमा वातावरणमैत्री प्रविधि अपनाउने र आपतकालीन व्यवस्थापन क्षमता बढाउने दिशामा गम्भीर प्रयास आवश्यक देखिन्छ।