काठमाडौं – विजया दशमीको दिनदेखी मान्यजनले लगाईदिने टीका र जमरासँगै दिईने आशीर्वाद दशैँको विशेषतामा पर्ने गर्दछ ।
बोलीचालीको भाषामा बाहेक संस्कृतमा लेखिएका श्लोक वाचन गरी आशीर्वाद दिने चलन रहेको छ। आयु, आरोग्य, ऐश्वर्य र ज्ञान आदि लौकिक जीवनमा अत्यावश्यक विषयलाई आशीर्वादले समेट्छ। त्यसका लागि विभिन्न देवीदेवता तथा पौराणिक पात्रहरूको जस्तै गुण होओस् भन्ने कामना गरिन्छ।
परापूर्वकालदेखि धार्मिक कार्यमा देवभाषा पनि भनिने संस्कृत भाषाको प्रयोग भएकाले दशैँमा आशीर्वाद दिँदा पनि त्यसैले निरन्तरता पाएको विद्वान्हरूको धारणा रहेको छ। महिला र पुरुषलाई भिन्नभिन्न श्लोक प्रयोग गर्ने गरिएको पाइन्छ। केही आशीर्वचनहरू दुवैलाई दिइन्छ।
आयुर्द्रोणसुते श्रियो दशरथे शत्रुक्षयो राघवे
ऐश्वर्यं नहुषे गतिश्च पवने मानश्च दुर्योधने।
शौर्यं शान्तनवे बलं हलधरे सत्यञ्च कुन्तीसुते
विज्ञानं विदुरे भवन्तु भवतां कीर्तिश्च नारायणे।।
दशैँमा मात्र प्रयोग भएको सुनिने यो श्लोकको स्रोत के हो स्पष्ट छैन। नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानको सामाजिक शास्त्र विभागका प्रमुख तथा इतिहासकार प्राध्यापक दिनेशराज पन्तका अनुसार यो श्लोक विशेष गरेर पुरुषलाई टीका लगाइदिँदा प्रयोग हुन्छ। “यो हाम्रो प्राचीन परम्परादेखि नै चलेर आएको श्लोक हो,” उनी भन्छन्।
समान संस्कृति भएको भारतमा अलि भिन्न रूपमा नवरात्रि र विजयादशमी मनाइन्छ। तर नेपालको जस्तो टीका लगाउने चलन त्यहाँ छैन। झन् यो श्लोक त त्यहाँ खासै प्रचलनमा भएको देखिँदैन। नेपालमा प्रचलित भएको र कुनै शास्त्र वा काव्यकृतिमा नभेटिएकाले केही विद्वान्हरू यसमा प्रयुक्त पौराणिक पात्रको चयनका आधारमा यो श्लोक कुनै कविले राजपुत्र वा अन्य विशिष्ट व्यक्तिलाई आशीर्वाद दिन नेपालमै रचेको अनुमान गरेका छन्। तर पन्त सबै प्राचीन कृतिको अध्ययन तथा अनुगमन गरिनसकी यसै हो भनेर निष्कर्ष निकाल्न नसकिने धारणा राख्छन्।
“यी पात्रहरू अखिल भारतवर्षमै मिल्ने पात्र छन्। भारतमा ६०० वर्षको मुसलमान शासन र २०० वर्षको अङ्ग्रेज शासनले पुराना कुराहरू धेरै गए। यो नेपाल खाल्डो र नेपालका पहाडी भागहरूमा यसको वैशिष्ट्य के भने पहिला अखिल भारतवर्षमा चलेका तर विभिन्न कारणले त्यहाँ लुप्त भएका कुराहरूको पनि यहाँ रक्षा गर्ने पद्धति बसेको छ।”
माथि उल्लिखित श्लोकको पाठान्तर पनि छ। कसैले ‘शन्तनुका छोरा भीष्मको जस्तो शौर्य’ को साटो ‘दानं सूर्यसुते’ अर्थात् ‘सूर्यका छोरा कर्णको जस्तो दानशीलता’ होओस् भन्ने भावको आशीर्वाद पनि दिन्छन्। भाषा र छन्दमा निपुण व्यक्तिले श्लोकमा सामान्य परिवर्तन गरेकाले पाठान्तर भएको हुनसक्ने उनको भनाइ छ।
नयाँबानेश्वर काठमाण्डौ, नेपाल
01-5705310
सुचना तथा प्रशारण बिभाग दर्ता नं. : - २८३२ - ०७८/७९
Editor-in-Chief :
Bibek Aryal 9841065149
Desk Editor : Haribahadur Baniya
: Bikash Rauniyar
